Kaşgarlı Mahmut Kimdir? Hayatı ve Eserleri

Bu yazımızda Türk dili üzerinde çok önemli faydalar sağlamış olan Kaşgarlı Mahmut kimdir, hayatı ve eserleri hakkında bilgi veriyoruz. Eserlerinde yaşamı hakkında çok az bilgi verdiğinden hakkında bilinen şeyler ne yazık ki sınırlıdır. Bu biyografi yazısı, Kaşgarlı Mahmut’un bazı sözlerindeki ipuçlarından hareketle ve tarihî kaynakların da yardımıyla hazırlanmıştır.

Kaşgarlı Mahmut kimdir?

Kaşgarlı Mahmut, XI. yüzyılda yaşamış, Türk dilinin ilk sözlüğü Dîvânü lugāti’t-Türk’ün yazarı ve en eski Türk dili araştırmacısıdır.

Kaşgarlı Mahmut’un Hayatı

Kaşgarlı Mahmut 1008 yılında Türkistan’da dünyaya geldi. Babası Hüseyin, Issık gölünün (günümüzde Kırgızistan’ın Issık Göl Bölgesi’ndeki Barsgan köyü) güneydoğu kesiminde ve Kara-Hanid Hanlığı’nın iktidar hanedanı ile ilgili Bargan belediye başkanıydı.

Kaşgarlı Mahmut, zamanının Türk dillerini inceledi ve Bağdat’ta 1072-74’te Türkçe dillerinin ilk kapsamlı sözlüğü olan Dîvânü Lugati’t-Türk’ü besteledi. Türklerin yeni Arap müttefikleri Abbasi Halifeliği tarafından kullanılmak üzere tasarlandı. Kaşgarlı Mahmut’un daha sonra Türk tarihçi Ali Amiri tarafından düzenlenen kapsamlı sözlüğü, tipik türdeki kuatinler dörtlük olarak tüm temel türleri temsil eden eski Türk şiiri örneklerini içerir: epik, pastoral, didaktik ve lirik. Kitabında ayrıca Türk halklarının yaşadığı alanların bilinen ilk haritası da vardı. Bu harita İstanbul Milli Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.

Tek dilliliği ve Türk dillerinin dilsel saflığını savundu ve göçebe halkın (Türk kabileleri geleneksel olarak göçebeydi) üstünlüğüne inanıyordu. Türkçe konuşan çağdaşlarının çoğu, o zaman Orta Asya’nın kentsel ve edebi dili olan Tacik dilinde (Fars dili) iki dilli idi.

Kaşgarlı, dönemin liderinde olan 40.000 Müslüman tarafından 700.000 Yabgu “kafirinin” Türk halkın’a doğru açılan kapılardan kıvılcım çıkardığını iddia ettiği mucizevi bir etkinliğe yardım ettiğini iddia etti.

Müslüman Türk Mahmut Kaşgari, Uygur Budistlerine “Uygur köpekleri” olarak hakaret etti ve onlara, “Uygur kafirlerine” atıfta bulunan “Tatlar”, diğer Türkler de Perslere “tat” adını verdi. Kaşgari, Türklerin dini inançlarına ve ulusal geleneklere karşı farklı bir tutum sergilemekle birlikte, Divan’da Budizme ve Uygur Budistlerine karşı savaşta ayet döngüsünü yazdığı bir nefret ifade etti. Toyin (din adamı veya rahip) ve Buda anlamına gelen, Kaşgari Türk dilinde “idol” ün genel anlamını elde eden Budist kökenli kelimeler Müslüman Türklere olumsuz çağrışımlara sahipti.

Bazı araştırmacılar Kaşgarlı Mahmut’un 1102’de 97 yaşında Kaşgar’ın güneybatısındaki küçük bir şehir olan Upal’da öldüğünü ve oraya gömüldüğünü düşünüyor. Mezarına dikilmiş bir türbe vardır. Ancak bazı modern yazarlar, ölüm tarihinin henüz bilinmediğini söyleyerek bu iddiayı reddediyor.

Kaşgarlı Mahmut Eserleri

Kaşgarlı Mahmut’un Divânu Lügâti’t-Türk ve Kitâbu Cevâhirü’n-Nahv fi Lugati’t-Türk isimli iki önemli eseri bulunmaktadır.

• Divânu Lügâti’t-Türk: Türk dilinin ilk sözlüğü, ilk antolojisi, ilk Türk ansiklopedisi, ilk folklor kitabı.
• Kitâbu Cevâhirü’n-Nahv fi Lugati’t-Türk: Türkçe dil bilgisi kitabı.